Sau đây chúng tôi xin mạn phép trích vài hàng trong quyển " Xứ Trầm Hương " của cụ Quách Tấn. Mục đích là để các bạn thấy rỏ hơn khung cảnh văn học giáo dục ở Nha Trang từ thửo sơ khai cho đến hôm nay.

"Theo Đại Nam Nhất Thống Chí thì triều Gia Long Khánh Hòa đã lập được hai trường phủ là Diên Khánh và Bình Hoà (Ninh Hoà), và hai trường huyện là Vĩnh Xương và Tân Định. Năm Minh Mạng thứ tư (1823) dùng trường Diên Khánh làm trường tỉnh nhưng đến năm thứ mười (1829) vì ít học trò nên bỏ trường tỉnh mở trường phủ trở lại. Năm Tự Đức thứ 19 (1866) lập trở lại trường tỉnh và bỏ trường phủ Diên Khánh như thời Minh Mạng.

Từ ấy Khánh Hoà có một trường tỉnh, một trưòng phủ và hai trưòng huyện.

.................................

So với các tỉnh từ Bình Định trở ra, nền văn học Khánh Hoà, thời pháp thuộc cũng như thời phong kiến thịnh hành, thật là sút kém.

Từ đời Gia Long đế đời Tự Đức, là thời kỳ hán học được phục hưng; ở Khánh Hoà trường tỉnh vẩn thưa thớt.

Trường tỉnh lập từ đời Minh Mạng, vì ít học sinh, phải bãi bỏ gần 40 năm. Đến triều Tự Đức năm thứ 19 mới mở lại.

Và từ khi có trường học trong tỉnh đổ đạt không được bao lăm và tuyệt nhiên không có người đỗ đại khoa. Cũng không có người cuồng chử nổi tiếng.

Chữ hán cao chung nhường chổ cho chữ quốc ngữ chữ pháp, cảnh học giới Khánh Hoà cũng không lấy gì làm rực rở. Ngót 60 năm Pháp đóng chiếm Khánh Hoà (1885 - 1945) và gần 30 năm chữ quốc ngữ và chữ pháp lên thay thế chữ hán (1918 - 1945), Khánh Hoà chỉ có được 6 trường tiểu học dạy đén lớp nhất.

Đến năm 1947 mới có trường Trung học dạy nhờ ở trường Tiểu học Nha Trang. Mãi đến năm 1951 mới xây cất trường ốc riêng biệt tại đường Bá Đa Lộc và lấy tên là trường Trung Học Võ Tánh.

Trước năm 1947, học sinh đậu bằng tiểu học, muốn lên học cấp trung học phải ra trường Quy Nhơn. Đến năm 1951 người Khánh Hoà mới được thi bằng Trung học tại Nha Trang. Từ ấy việc học tại Nha Trang càng ngày càng thạnh.

Năm 1959 trường Võ Tánh được nâng lên hàng Trung Học Đệ Nhị Cấp. Và năm 1962 trường Nữ Trung Học Nha Trang được mở.

Theo đà phát triển của thị xả Nha Trang ở các quận cũng đua nhau thiết lập trường trung học đệ nhất cấp:

   * Trường Trần Bình Trọng ờ Ninh Hoà

   * Trường Diên Khánh ở tại Thành

   *Trường Vạn Ninh ở Vạn Giả

   * Trường Vĩnh Xương ở Vĩnh Châu

   * Trường Cam Lâm ở Ba Ngòi

Bên cạnh các trường trung học công lập, còn nhiều trường trung học tư thục đệ nhất cấp và đệ nhị cấp. Công tư tổng cọng là 27 trường với số học sinh trên 12.000 nam nữ.

Khánh Hoà còn một trường nữa cũng đáng kể là trường Trung Học Kỹ Thuật Đệ Nhất Cấp.

Trường này trước kia là một xưởng kỹ nghệ do người Pháp lập năm 1946. Đến năm 1955 chánh phủ Việt Nam Cộng Hoà đổi tên là trường thực nghiệp Nha Trang.. Đên năm 1962 thấy đà phát triển cuả trường có vẻ khả quan, Bộ Giáo Dục mới đổi làm trường Trung Học Kỹ Thuật Đệ Nhất Cấp và cất lại trường trại đàng hoàng. Đến năm 1966 trường được nâng lên hàng Đệ Nhị Cấp và gồm hai ban: kỹ thuật toán và kỹ thuật chuyên nghiệp. "